تحلیل مفهوم حسرت در محتوا و فرم غزل معاصر بر اساس غزلیّات حسین منزوی و هوشنگ ابتهاج

یکی از عواطفی که می تواند نقشی مهم در تعیین نحوه ی نگرش انسان به جهان پیرامون ایفا کند، عاطفه ی حسرت است. از آن جا که غزل، محملی مناسب برای ابراز بسیاری از عواطف درونی است، تجلّی این عاطفه در قالب غزل، نسبت به دیگر شیوه های سخنسرایی، بیشتر و بارزتر است. در میان غزلسرایان معاصر، حسین منزوی و هوشنگ ابتهاج جایگاهی ویژه دارند. منزوی از سرآمدان غزل نو محسوب می شود و ابتهاج از بزرگان غزل نیمه سنّتی. این دو شاعر در جای جای غزلیاتشان از عواطف گوناگون خویش سخن ها رانده اند؛ احساساتی که در بسیاری موارد، قرین حسرت ها و دریغ ها بوده اند. بر این اساس، هدف این رساله، تحلیل عاطفه ی حسرت در محتوا و فرم غزل این دو شاعر معاصر است. در این پژوهش، نخست به واکاوی محتوایی علل و زمینه های انگیزش عاطفه ی حسرت؛ نیز گونه ها و پیامد های مختلف آن در غزل دو شاعر پرداخته شده است. سپس، نحوه ی نمود این عاطفه در ساختار و فرم غزل ها بررسی شده است که در این بخش، اساس کار بر محوری ترین و پربسامدترین شگردهای فرمی است که این شاعران برای بروز عواطف حسرتمندانه ی خود از آنها سود جسته اند. عاطفه ی حسرت در ساحت غزل این دو شاعر، نقشی فراگیر، جهت دهنده و تعیین کننده دارد. به طورکلّی، می توان حسرت های این دو شاعر را به دو دسته ی شخصی و اجتماعی تقسیم کرد. در غزل منزوی، حسرت های شخصی و بویژه حسرت های عاشقانه نمود بیشتری دارند؛ حال آنکه در غزل ابتهاج، بیشتر با تجلّی حسرت های اجتماعی ـ سیاسی روبروییم. بارزترین شگردهای فرمی که منزوی در هنگام بیان حسرتبار، از آنها بهره می گیرد عبارتند از: موسیقی کناری و بیرونی، تشبیه، نماد، تلمیح، اسطوره، اغراق، کنایه و از رنگ ها نیز، رنگ سیاه و سرخ. موثّرترین و برجسته ترین ابزارهای ابتهاج نیز در این زمینه عبارتند از: موسیقی درونی و کناری، تشبیه، نماد، اغراق، تشخیص، کنایه و از رنگ ها نیز، رنگ سیاه و زرد.